Dag 13: Kurashiki

Alhoewel Kurashiki best wel een leuke stad is gingen we vandaag weer op verplaatsing. Een dag die vroeg begon en laat zou eindigen. De dag bestond uit twee delen. Eerst via de ferry naar een van de meest iconische bezienswaardigheden van Japan, Miyajima, om te eindigen in Hiroshima, een wereldberoemde stad om de verkeerde redenen.

Na een korte ferrytocht kwamen we aan op het eiland Miyajima, wereldberoemd om de toripoort. Jammer genoeg regende het en waren er duizenden andere dagjestoeristen waardoor de aankomst iets minder spectaculair was dan verwacht. Bovendien was het laag tij en stond de tori in de steigers. De bovenste foto toont hoe wij het zagen, de onderste foto’s toont de tori in de reisbrochures.

Het Itsukushima-schrijn is een shintoschrijn en staat sinds 1996 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Verschillende gebouwen en voorwerpen van het schrijn staan tevens op de lijst van het Nationaal erfgoed van Japan. De geschiedenis van het schrijn gaat terug tot de 6e eeuw. Het is verscheidene malen vernield geweest. Het huidige schrijn dateert uit het midden van de 16de eeuw maar het ontwerp zou al sinds 1168 onveranderd zijn toen de huidige gebouwen werden opgericht in opdracht van generaal Taira no Kiyomori.

De schatkamer van het schrijn is een piepklein museum met allerlei wapens, wapenuitrustingen en relieken waarvan sommigen meer dan duizend jaar oud zijn.

Daisho-in is een historisch Japans tempelcomplex met vele tempels en standbeelden op de berg Misen, de heilige berg op Miyajima. Het is de veertiende tempel in de Chūgoku 33 Kannon-bedevaart en beroemd om de esdoorns en hun herfstkleuren. Samen met Mount Misen is Daisho-in Werelderfgoed. In deze tempel is er een vlam waarvan gezegd wordt dat het brandt sinds de oprichting van het complex, meer dan 1200 jaar geleden.

De wandeling naar de tempel is behoorlijk pittig maar meer dan de moeite waard. Hoe ontzettend druk het ook was aan het schrijn, zo kalm en rustig was het in de tempel. We waren zo goed als alleen om het complex te verkennen. De tientallen schrijnen en kleine tempeltjes bevatten diverse bizarre beelden maar ook de beeldjes van de monniken die het bekende gezegde “horen, zien en zwijgen” uitbeelden zijn een leuke bijkomstigheid.

Na de terugkeer met de ferry reden we verder naar Hiroshima, de stad die in 1945 wereldberoemd werd. Een tocht door de geschiedenis kan helpen hoe het zo ver is kunnen komen.

Nadat Leó Szilárd en Albert Einstein president Roosevelt schriftelijk waarschuwden dat Hitler mogelijk een nieuwe bom ontwikkelde die in één klap hele steden kon vernietigen, begonnen de Amerikanen in 1939, aanvankelijk nog op bescheiden schaal, aan het zogeheten Manhattanproject met als doel een atoombom te ontwikkelen en voldoende splijtbaar materiaal te produceren voor zo’n bom. In 1943 werd het onderzoek grotendeels naar Los Alamos verplaatst. Amerikaanse wetenschappers haastten zich om de kracht van de atoomkern te ontsluiten omdat gevreesd werd dat nazi-Duitsland aan een kernbom werkte. Dit was inderdaad zo, maar het Duitse project is nooit goed van de grond gekomen en toen Duitsland op 8 mei 1945 capituleerde had nog geen enkel land een werkend prototype voltooid. Op 16 juli vond de eerste test-explosie plaats (Trinity). Vervolgens kwamen twee atoombommen gereed voor gebruik, namelijk een uraniumbom (Little Boy) en een plutoniumbom (Fat Man). Er zou lang zijn nagedacht of deze bommen ook ingezet moesten worden. Veel geleerden als Józef Rotblat waren tegen: de bom was ontwikkeld om Hitler voor te zijn, maar nu was Duitsland verslagen. Uiteindelijk besloten de VS de bom tegen Japan te gebruiken. Het hierbij gehanteerde argument was dat een atoombomaanval de oorlog met Japan zou bekorten waardoor onder meer veel Amerikaanse soldatenlevens gespaard zouden blijven. De Amerikaanse ervaringen op Okinawa speelden hierbij een belangrijke rol. Tijdens de slag om Okinawa (van 1 april tot 21 juni 1945) hadden de Amerikanen als gevolg van felle Japanse tegenstand en kamikazeaanvallen onverwacht hoge verliezen geleden. Het Amerikaanse leger redeneerde dat het veroveren van het vasteland van Japan op vergelijkbare tegenstand zou stuiten en nog veel meer doden zou kosten.

Op 10 mei, twee dagen na de capitulatie van nazi-Duitsland, begon te Los Alamos een tweedaags overleg over mogelijke doelwitten van atoombomaanvallen op Japan. Gekozen werd in eerste instantie voor Yokohama, Hiroshima, Kokura, Niigata en Kioto.[1] De laatste stad werd geschrapt omdat in deze stad veel historische tempels stonden. Het pleidooi voor het schrappen van Kioto als doel wordt gewoonlijk toegeschreven aan japanoloog Edwin Reischauer, maar deze heeft dat ontkend. Volgens Reischauer zou Henry Stimson, die er enkele decennia eerder zijn huwelijksreis had gemaakt, Kioto van de lijst hebben geschrapt. Uiteindelijk viel de keuze op Hiroshima. Deze stad had een belangrijke industriële en militaire betekenis en was tijdens de voorafgaande conventionele bombardementen redelijk gespaard gebleven, zodat het effect van een atoombomaanval goed zou kunnen worden nagegaan. De omringende bergen zouden de kracht van de explosie gedeeltelijk focussen op de stad waardoor de verwoesting nog heviger zou zijn. Bovendien was dit de enige grote Japanse stad zonder krijgsgevangenenkamp, zodat er geen slachtoffers onder de eigen troepen zouden vallen. Van 17 juli tot 2 augustus vond in Berlijn de conferentie van Potsdam plaats. Een dag eerder hadden de Amerikanen met succes een proefexplosie uitgevoerd, de Trinity-test. De Amerikaanse president Harry S. Truman was opgetogen wegens het goede nieuws en meldde tijdens de conferentie aan de Russische dictator Jozef Stalin dat hij een nieuw en krachtig wapen tot zijn beschikking had. Stalin, die ironisch genoeg dankzij Sovjet-spionage lang voor Truman op de hoogte was dat de Amerikanen een atoomwapen ontwikkelden, moedigde Truman aan om alle mogelijke wapens te gebruiken om de oorlog zo snel mogelijk te beëindigen. Op 26 juli werd de verklaring van Potsdam uitgegeven. Hierin legden de leiders van de landen die tegen Japan vochten, Harry S. Truman, Winston Churchill en de Chinese leider Chiang Kai-shek, de voorwaarden voor de Japanse overgave vast. Bepaald werd dat Japan zich onvoorwaardelijk zou moeten overgeven, daar het anders direct en totaal zou worden verwoest. Maar voor de Japanners was een onvoorwaardelijke overgave ondenkbaar, omdat zij vreesden voor de goddelijke positie van de keizer (kokutai). Zonder dat de Japanners het beseften werden de voorbereidingen voor de eerste atoombomaanval in de geschiedenis afgerond. Het gebruik van de atoombom moet ook in een ruimere context bekeken worden. Zonder de oorlog in Japan zou de VS niet snel een mogelijkheid krijgen om de impact van het wapen te tonen aan de wereld, en meer bepaald aan Moskou. Deze gebeurtenis kadert dus ook in de oplopende spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie.

Een team onder leiding van Paul Tibbets vloog de bom Little Boy op 6 augustus in de B-29 bommenwerper Enola Gay van Tinian naar Hiroshima en wierp de bom op 9500 meter hoogte boven de stad af. De explosieve kracht bedroeg ongeveer 63 terajoule, wat overeenkomt met 15 kiloton TNT. Tijdens de aanval had de stad ongeveer 255.000 inwoners. Toen Little Boy om 8.15 uur explodeerde, kwamen vrijwel direct 78.000 mensen om het leven als gevolg van de enorme drukgolf en de intense hitte die bij de explosie vrijkwam. Een vergelijkbaar aantal mensen raakte gewond. In de daaropvolgende dagen stierven nog veel mensen als gevolg van stralingsziekte. Het duurde enkele uren voordat men zich elders in Japan realiseerde dat in Hiroshima iets verschrikkelijks was gebeurd. De uitzending van de nationale omroep was in Hiroshima weggevallen, de belangrijkste telegraaflijn van het land was iets ten noorden van de stad verbroken, en vanuit kleine spoorwegstations in de buurt kwamen verwarde berichten over een enorme explosie die zou hebben plaatsgevonden. Ook de verbindingen met het militaire hoofdkwartier in Hiroshima leken weggevallen. Pas nadat vanuit Tokio een verkenningsvliegtuigje met een piloot en een stafofficier naar de stad was gestuurd, werd duidelijk dat zich daar een ramp van ongekende omvang had voorgedaan. Al op 160 kilometer van de stad was een enorme rookkolom zichtbaar, meldde de tweekoppige bemanning. Het vliegtuig cirkelde rond de stad, landde iets ten zuiden ervan, waarna de officier de verwoestingen rapporteerde aan het hoofdkwartier in Tokio.

Japan wenste zich echter nog niet onvoorwaardelijk over te geven. De Japanse regering wilde aan overgave vier voorwaarden stellen:

1.behoud van de goddelijke positie van de keizer;
2.ontwapening en demobilisatie onder verantwoordelijkheid van het keizerlijk hoofdkwartier;
3.geen Amerikaanse bezetting; en
4.de berechting van Japanse oorlogsmisdadigers zou aan de Japanse regering moeten worden toevertrouwd.

Nu Japan zich nog steeds tegen onvoorwaardelijk overgave verzette besloten de Amerikanen een tweede atoombom af te werpen, ditmaal boven Kokura. Een team onder leiding van Charles Sweeney ging op 9 augustus in de B-29 Bockscar met de bom Fat Man op weg naar Kokura, waar zich veel oorlogsindustrie bevond. Boven Kokura hing echter veel bewolking en Sweeney had opdracht de aanval op zicht uit te voeren. Nadat drie aanlopen waren afgebroken, werd uitgeweken naar het alternatieve doel, Nagasaki. Omdat ook daar het zicht slecht was, werd het doelwit gemist. Bommenrichter Frederick Ashworth wierp de bom af op ongeveer drie mijl van het doelwit. Daardoor vond de explosie gedeeltelijk boven dunbevolkt gebied plaats. Bij de aanval vielen 39.000 doden en 25.000 gewonden, aanzienlijk minder dan bij de aanval op Hiroshima. Bovendien was de Sovjet-Unie op 8 augustus, ondanks het non-agressiepact dat het met Japan ondertekend had, Mantsjoekwo (Mantsjoerije) binnengevallen. De regering van Japan besloot na dit alles te capituleren op voorwaarde dat de soevereiniteit van de keizer erkend zou worden. De Geallieerden lieten echter weten dat de regeringsvorm na het beëindigen van de oorlog slechts door de wil van het volk zou worden bepaald.

Op 12 augustus besloot keizer Hirohito tot de overgave. Bij de vergaderingen hierover werden de atoombommen nauwelijks genoemd. Hirohito nam op 14 augustus een radiorede op, die de volgende dag werd uitgezonden. In deze historische toespraak, ook wel de ‘gyokuonhoso’ oftewel ‘uitzending van de keizerlijke stem’ genoemd, richtte de keizer zich voor het eerst in de Japanse geschiedenis rechtstreeks tot het volk. De toespraak zorgde voor enige verwarring onder de luisteraars. De keizer sprak namelijk in verouderd Japans, dat voor de gewone Japanner moeilijk te verstaan was en de kwaliteit van de geluidsopname was niet al te best. Bovendien had de keizer het niet over overgave, maar over ‘het aanvaarden van de Verklaring van Potsdam’. De conservatieve krachten binnen de legertop voelden ondanks de twee atoombommen nog steeds niets voor een dergelijke oneervolle overgave en hadden de avond voordien nog geprobeerd de grammofoonplaat met de toespraak erop te vernietigen. Saillant detail: volgens geruchten zou de opname vanuit het paleis in een wasmand met damesondergoed naar de radiostudio gesmokkeld zijn. Het capitulatiekabinet van Suzuki Kantaro trad af en werd opgevolgd door het Higashikuni Nomiya, aangesteld door de keizer. Op 2 september werd de overgave van Japan officieel ondertekend aan boord van de USS Missouri, een Amerikaans slagschip in de baai van Tokyo. Voor Japan tekenden de minister van Buitenlandse Zaken Mamoru Shigemitsu en generaal Umezu Yoshijiro, voor de Verenigde Staten tekende generaal Douglas MacArthur.

In de jaren na de aanval op Hiroshima was kanker de belangrijkste doodsoorzaak. Ook het aantal miskramen in het gebied rond Hiroshima vertoonde een sterk stijgende lijn. Door de na-effecten als gevolg van de ioniserende straling liep het dodental uiteindelijk op tot ongeveer 140.000 eind 1945. Volgens een in 2004 afgerond onderzoek door de gemeente Hiroshima, heeft Little Boy in totaal 237.062 levens gekost. In Nagasaki zouden nog zo’n 70.000 mensen zijn omgekomen, onder meer als gevolg van leukemie.

De overlevenden van de beide atoombomaanvallen worden hibakusha (被爆者) genoemd. Op 31 maart 2007 telde Japan 251.834 hibakusha. In Japan bestond aanvankelijk weinig kennis over de effecten van nucleaire straling, en de overlevenden werden gediscrimineerd. In 1956 richtten zij een vereniging op, Nihon Hidankyo, die bij de overheid een toelage afdwong. Als hibakusha worden beschouwd:

– mensen die zich op het moment van de aanval binnen een paar kilometer van het hypocentrum bevonden,
– mensen die zich in de eerste twee weken na de aanvallen binnen twee kilometer van het hypocentrum bevonden,
– mensen die zijn blootgesteld aan fall-out,
– baby’s van zwangere vrouwen uit elk van de categorieën hierboven.

Een deel van de hibakusha werd in de Verenigde Staten aan de gevolgen van de atoombomaanvallen behandeld. Hibakusha strijden ook tegen atoombewapening. Tot de overlevenden behoorden ook circa veertigduizend Koreaanse dwangarbeiders, die na de oorlog vrijwel allemaal naar Korea terugkeerden. Bij een verdrag dat in 1965 werd gesloten zag Zuid-Korea af van schadevergoeding. In 2005 werd de Japanse regering echter veroordeeld tot schadevergoeding aan veertig van de Koreaanse slachtoffers.

Met deze geschiedenis in ons achterhoofd hadden we ons eerste zicht op het symbool van deze nachtmerrie: de Atoombomkoepel of het Vredesmonument, een van de weinige gebouwen die niet compleet weggevaagd werden door de atoombom. Het gebouw bevond zich op 160 meter van de explosie. Het overeind blijven wordt toegeschreven aan het feit dat de bom op een hoogte van 580 meter tot ontploffing werd gebracht en het gebouw daardoor ‘in mindere mate’ horizontale drukverschuivingen onderging. Na de explosie is er lange tijd discussie geweest of de ruïne niet moest verdwijnen. Tegenstanders van het behoud ervan wilden niet dat de Japanse bevolking (en dan vooral die van Hiroshima) dagelijks met de verschrikkelijke feiten en de gevolgen daarvan zouden worden geconfronteerd. Pas in de jaren zestig werd definitief besloten het gebouw te laten staan. Het is sindsdien uitgegroeid tot gedenkplaats voor het bombardement waarbij bijna de gehele stad verwoest werd.

Aan de andere kant van de rivier ligt het Vredespark en het Museum ter herdenking van de Vrede. Op het moment van ons bezoek was het een schooldag en het leek alsof alle klassen van Hiroshima en omstreken het museum wilden bezoeken. Bloedheet en schuifelend baanden we ons een weg om uitgeput weer buiten te komen. Door de immense drukte hadden we ons bezoek drastisch ingekort maar op deze korte tijd waren we toch diep onder de indruk. De expliciete beelden en restanten zijn in ons geheugen gegrift.

In het Vredespark liggen tal van monumenten ter herinnering van die gruwelijke dag in 1945.

De Poorten van de Vrede.

De cenotaaf met de eeuwige vlam

De fontein van de vrede

Het kindervredesmonument, opgericht na de dood van Sadako Sasaki, het meisje van de 1000 kraanvogels. Toen de bom viel, was ze 2. 10 jaar na deze explosie kreeg ze leukemie. Ze geloofde dat als ze 1000 kraanvogels zou vouwen, ze weer gezond zou worden. Veel mensen hoorden dit verhaal dankzij de klasgenoten van Sadako en zijn ook kraanvogels voor haar gaan vouwen. Helaas brachten de kraanvogels geen geluk en ze is overleden. Dit monument is een beeld van een meisje met een kraanvogel en met een jongen en een meisje die voor de dromen staan. Om dit monument staan glazen kasten met door schoolkinderen gevouwen kraanvogels.

Na het bezoek aan het Vredespark hadden we nog even de tijd om de stad te verkennen.

Het kasteel van Hiroshima werd gebouwd in 1590 maar werd verwoest door de atoombom op 6 augustus 1945. Het werd herbouwd in 1958: een replica van het origineel dat nu dienst doet als museum van de geschiedenis van Hiroshima voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog.

De moderne stad is een verzameling van wolkenkrabbers en luxueuze winkels.

https://youtu.be/e6oxIaa092Q

De dag sloten we af met een plaatselijke lekkernij: Hiroshima okonomiyaki. Okonomiyaki is een Japanse pannenkoek. De naam is afgeleid van okonomi en yaki, wat vrij vertaald ‘gebakken/gegrild zoals je wilt’ betekent. Het wordt klaargemaakt op een ijzeren plaat (teppan); deze bereidingswijze wordt teppanyaki genoemd. Er bestaan allerlei varianten van het gerecht, afhankelijk van waar het klaargemaakt wordt, zoals varianten uit Osaka en Hiroshima. Tegenwoordig is de Osaka-variant de standaard, met wittekool, zeevruchten en varkensvlees. De Osaka-variant wordt gemaakt door eerst het beslag te mixen met alle andere ingrediënten voordat het op de bakplaat gaat. Bij de Hiroshima-variant wordt eerst de bodem gemaakt waarna de andere ingrediënten erop worden gelegd. Dit geheel wordt vaak geserveerd op noedels. Gangbare ingrediënten zijn groenten, zeevruchten en varkensvlees. In bepaalde varianten wordt okonomiyaki klaargemaakt met noedels, rundvlees of inktvis; andere mogelijkheden zijn het toevoegen van een gebakken ei, garnalen of oesters. Dit gerecht ontleent de naam okonomiyaki dan ook aan de veelheid van varianten die er bestaan en het kan klaargemaakt worden zoals men wil. Wij namen de variant met oesters en het smaakte heerlijk.